مشکلات اساسی ایجاد «بازار آب» در ایران

خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ آب، برخلاف بسیاری از منابع طبیعی دیگر، همزمان کالایی اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی است. برخلاف نفت یا فلزات گران‌بها، آب برای توسعه صنعتی و کشاورزی حیاتی است، و اساس بقا و کیفیت زندگی انسان‌ها و سلامت اکوسیستم‌ها نیز به آن وابسته است. این ویژگی دوگانه‌ی «اقتصادی ـ حیاتی» آب، هرگونه بحث درباره‌ی «بازاری‌سازی» آن را پیچیده و حساس می‌کند. در ایران امروز که با تنش آبی شدید و چالش‌های حکمرانی مواجه است، بحث ایجاد «بازار آب» بیش از گذشته مطرح شده است. پرسش کلیدی این است: آیا بازار آب می‌تواند راه‌حل باشد یا خود بر مشکلات موجود خواهد افزود؟

در این یادداشت، ابتدا مفهوم بازار آب و اصول کلی آن را توضیح می‌دهیم. سپس تجربه‌های جهانی (موفق و ناموفق) را مرور می‌کنیم و در نهایت با تمرکز بر شرایط اقتصاد ایران، امکان‌سنجی ایجاد چنین بازاری را در کشور تحلیل می‌کنیم.

بیشتر بخوانید

یادداشت امانپور | بازمهندسی اقتصاد آب و تأسیس و توسعه فراگیر بازار آب

بازار آب چیست؟

بازار آب به زبان ساده یعنی ایجاد یک سازوکار قانونی و شفاف برای خریدوفروش یا اجاره‌ی حقوق مصرف آب. این حقوق می‌تواند شامل مقدار معینی آب (مثلاً 1000 مترمکعب در سال) یا درصدی از کل منابع یک حوضه باشد. هدف اصلی چنین بازاری این است که آب بتواند از بخش‌هایی که ارزش اقتصادی کمتری دارند (مثلاً محصولاتی با ارزش پایین یا کشاورزی کم‌بازده) به سمت بخش‌هایی با ارزش بالاتر (مانند صنایع یا محصولات با ارزش افزوده‌ی بالا) منتقل شود.

در واقع، بازار آب به دنبال این است که آب، همانند نیروی کار یا سرمایه، جایی مصرف شود که بیشترین بازدهی اجتماعی و اقتصادی را داشته باشد. اما این تنها یک بُعد ماجراست؛ برای مثال می‌توان به این موضوع اشاره کرد که آب برخلاف سرمایه، یک منبع بین‌نسلی است که کاهش یا آلودگی آن می‌تواند آثار برگشت‌ناپذیری بر اکوسیستم و جوامع انسانی بگذارد.

اصول کلی بازار آب

برای اینکه بازار آب کارآمد باشد، چند اصل اساسی باید رعایت شود:

1. تعیین سقف برداشت
   پیش از هر معامله‌ای، باید مشخص شود حوضه یا آبخوان چقدر ظرفیت برداشت پایدار دارد. بدون این سقف، هرگونه معامله صرفاً روی «آب کاغذی» صورت می‌گیرد و منجر به فروپاشی منابع خواهد شد.

2. تعریف حقوق شفاف و قابل‌اجرا
   حقابه‌ها باید دقیق، قابل‌اندازه‌گیری و ثبت‌شده باشند. در بسیاری از کشورها این حقوق از زمین جدا می‌شوند تا بتوانند به‌طور مستقل معامله شوند.

3. حسابداری هیدرولوژیک دقیق
   آب سطحی و زیرزمینی باید بصورت یکپارچه مدیریت شود. نادیده‌گرفتن این پیوستگی، مثل تجربه برخی کشورها، منجر به برداشت مضاعف و خشک‌شدن آبخوان‌ها می‌شود.

4. شفافیت اطلاعاتی
   معاملات باید به‌صورت عمومی و برخط ثبت شوند. در غیر این‌صورت بازار به بستری برای دلالی و سفته‌بازی بدل خواهد شد.

5. مقررات ضدانحصار و ضدسفته‌بازی
   محدودیت در مالکیت و سقف معامله برای جلوگیری از تسلط چند بازیگر بزرگ ضروری است. این امر در ایران به‌ویژه مهم است، زیرا تجربه بازار ارز و طلا نشان داده که نبود نظارت، منجر به رانت و بحران می‌شود.

6. صیانت از حقوق عمومی و محیط‌زیست
   حتی اگر بازار کارآمد باشد، باید تضمین شود که جریان‌های زیست‌محیطی، حقابه‌ی تالاب‌ها و نیازهای اساسی شرب و بهداشت قربانی معاملات نشوند.

فرصت‌ها و مزایای بالقوه

بازار آب در صورت طراحی درست می‌تواند فرصت‌هایی ایجاد کند:

• افزایش بهره‌وری تخصیصی: آب از محصولات کم‌بازده (مثل هندوانه در مناطق خشک) به محصولات و بخش‌های پُربازده منتقل می‌شود.

• ابزار مدیریت خشکسالی: در دوره‌های کم‌آبی، مکانیزمی انعطاف‌پذیر برای انتقال موقت آب به مصرف‌های حیاتی وجود خواهد داشت.

• ایجاد انگیزه برای صرفه‌جویی: کشاورز یا صنعتی که آب مازاد دارد می‌تواند آن را بفروشد، پس انگیزه بیشتری برای کاهش مصرف پیدا می‌کند.

• امکان خرید آب برای محیط‌زیست: دولت یا سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند با خرید حقابه، بخشی از آب را برای احیای تالاب‌ها یا رودخانه‌ها حفظ کنند.

چالش‌ها و تهدیدها

اما در کنار فرصت‌ها، تهدیدها و چالش‌های جدی نیز وجود دارد:

• ریسک انحصار و سفته‌بازی: تجربه‌ی ایران در بازار ارز و سکه نشان داده که گروه‌های خاص می‌توانند بازار را در دست بگیرند. اگر همین منطق بر بازار آب حاکم شود، امنیت آبی به خطر خواهد افتاد.

• تعارضات اجتماعی: فروش آب یک منطقه به منطقه دیگر می‌تواند به تنش‌های اجتماعی و اعتراضات گسترده منجر شود (نمونه: اعتراضات اصفهان بر سر زاینده‌رود).

• فقدان شفافیت و داده‌های دقیق: در ایران هنوز بخش بزرگی از برداشت‌ها غیرقانونی یا بدون کنتور است. در چنین شرایطی، بازار رسمی نمی‌تواند کارآمد باشد.

• اثر بر کشاورزان خرد: در بسیاری از موارد، کشاورزان کوچک بازندگان اصلی بازار هستند و ممکن است زمین‌هایشان بی‌ارزش شود.

برخی از تجربه‌های جهانی

بازار آب حتی در کشورهای غربی ــ یعنی سردمداران «بازار»ی شدن همه‌چیز ــ با احتیاط و بصورت بسیار محدود شکل گرفته است. به این دلیل که نگاه بازاری به آب می‌تواند زیرساخت‌های حیات در یک سرزمین را دچار تکانه کند. با این‌حال، در ایران جریانی با پروپاگاند رسانه‌ای قوی درصدد است این بازار را راه‌اندازی کند.

استرالیا

استرالیا در حوضه‌ی ماری-دارلینگ یکی از کامل‌ترین بازارهای آب دنیا را ایجاد کرده است. حقوق آب به دو بخش «حق پایه» و «سهم سالانه» تقسیم شده است. معاملات به‌صورت شفاف ثبت می‌شوند و حتی امکان خرید آب برای محیط‌زیست وجود دارد. نتیجه آن بوده که در دوره‌های خشکسالی، بازار توانسته انعطاف‌پذیری خوبی نشان دهد. با این حال، حتی در استرالیا هم نقدهای جدی در افزایش قیمت‌ها به دلیل سفته‌بازی و تمرکز مالکیت در دست شرکت‌های بزرگ و همچنین ایجاد عوارض زیست‌محیطی وجود دارد.

ایالات متحده

در کالیفرنیا، «بانک خشکسالی» در سال 1991 ایجاد شد تا در زمان بحران آب، بتواند آب را از کشاورزان به مصارف شهری منتقل کند. این تجربه نشان داد که بازار می‌تواند ابزار مؤثری در مدیریت بحران باشد.

در تگزاس (آبخوان ادواردز)، نظام «سقف و تجارت» اجرا شد که توانست سطح آب را تثبیت و نیازهای شهر سن‌آنتونیو را تأمین کند.

اسپانیا (شکست نسبی)

در اسپانیا بازارها بسیار محدود و کم‌عمق باقی ماندند. دلیل آن بروکراسی سنگین، هزینه‌های بالا و نبود فرهنگ نهادی برای تجارت آب بود. سهم این بازارها از کل مصرف کمتر از 5 درصد بود.

شیلی (شکست پرهزینه)

شیلی با «کد آب 1981» یکی از آزادترین بازارهای آب را ایجاد کرد. حقوق آب خصوصی و قابل‌معامله شدند. اما نتیجه، تمرکز حقوق در دست شرکت‌های بزرگ و محروم‌شدن جوامع محلی بود. اعتراضات اجتماعی و بحران‌های زیست‌محیطی نهایتاً دولت را وادار کرد قانون را اصلاح کند و اولویت را به آب شرب و محیط‌زیست بدهد. به دلیل نزدیک بودن شرایط اقتصادی و نهادی، به نظر می‌رسد ایجاد بازار آب در ایران، به شرایط شیلی شبیه باشد.

مشکل اساسی ایجاد بازار آب در ایران

در ایران برآورد شده که بیش از 70 تا 90 درصد آب در کشاورزی مصرف می‌شود. بخش عمده‌ای از این مصرف به شیوه‌های غرقابی و با بازدهی پایین است. ضمن اینکه صنایع بزرگ مانند فولاد، پتروشیمی و نیروگاه‌ها نیز مصرف‌کننده‌های عمده هستند.

مشکل اساسی برای ایجاد بازار آب در ایران اینجاست که ایران تجربه‌های منفی از بازارهای دیگر دارد: بازارهای ارز، سکه، طلا، خودرو، مسکن و … نشان می‌دهد به دلیل ساختار حقوقی و اقتصادی ضعیف ــ مانند ضعف شدید در پایه‌های مالیاتی ازجمله مالیات بر عایدی سرمایه (CGT)، مالیات بر مجموع درآمد اشخاص (PIT) و مالیات بر سوداگری و معاملات مکرر ــ نوسانات شدید، سفته‌بازی، انحصار گروه‌های خاص، دستکاری قیمت‌ها، رانت‌های اطلاعاتی و بی‌اعتمادی عمومی در بازارها وجود دارد.

همین الگوها به بازار آب هم منتقل خواهد شد، ضمن اینکه پیامدهای آن بسیار خطرناک‌تر خواهد بود، زیرا در اینجا پای امنیت غذایی و سلامت مردم در میان است. با ایجاد بازار آب در فقدان زیرساخت‌های نهادی و حقوقی لازم، انتظار می‌رود عوارض مهمی به نفع سوداگران و صاحبان قدرت، و به ضرر محیط زیست و تولیدکنندگان رخ دهد.

پیامدها برای صنایع بزرگ

صنایعی مانند فولاد، معدن، پتروشیمی و سیمان در ایران مصرف‌کنندگان بزرگ آب هستند. در یک بازار آب، این صنایع احتمالاً قدرت خرید بالاتری دارند و می‌توانند آب را از کشاورزی به سمت خود جذب کنند. این امر اگر بدون ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی رخ دهد، هم کشاورزی سنتی آسیب می‌بیند و هم اعتراضات اجتماعی بالا می‌گیرد.

البته راهکارهایی برای این امر وجود دارد. برای مثال راه‌حل می‌تواند این باشد که صنایع به‌جای رقابت مستقیم با کشاورزی، موظف به استفاده از آب بازچرخانی و آب‌شیرین‌کنی شوند. اما به هر رو، راه‌اندازی این بازار نیازمند تمهید مقدمات حقوقی و ساختاری قوی خواهد بود.

لزوم توجه به فناوری‌های کاهنده مصرف در کشاورزی

برای آنکه اصولاً بازار آب معنا پیدا کند، باید مصرف کشاورزی بهینه شود. فناوری‌هایی مانند آبیاری قطره‌ای، نوار تیپ، گلخانه‌ها و تغییر الگوی کشت می‌توانند مصرف آب را 30 تا 60 درصد کاهش دهند. این اقدامات اگر همزمان با بازار آب اجرا شوند، می‌توانند اثرات مثبت قابل‌توجهی داشته باشند.

آب به عنوان منبع عمومی و بین‌نسلی

بر اساس اصل 45 قانون اساسی ایران، منابع آب عمومی هستند و در اختیار دولت برای مصلحت جامعه قرار دارند. این اصل نشان می‌دهد که آب نباید صرفاً به کالای تجاری بدل شود. در عین حال، سازمان ملل نیز آب را «حق بنیادین بشر» معرفی کرده است. بنابراین هرگونه بازار آب در ایران باید با تضمین این دو اصل طراحی شود:

• دسترسی عمومی به حداقل آب شرب

• حفظ حق نسل‌های آینده و محیط‌زیست

نتیجه‌گیری: آیا ایجاد بازار آب در ایران منطقی است؟

پاسخ این پرسش ساده نیست. بازار آب می‌تواند ابزار مؤثری باشد، اما تنها اگر پیش‌نیازها فراهم باشد:

• کنتورگذاری و حسابداری دقیق آب

• تعیین سقف برداشت واقعی

• نهاد ناظر مستقل و شفافیت معاملات

• محدودیت‌های ضدانحصار

• حمایت از کشاورزان خرد

• تضمین سهم محیط‌زیست و شرب

در غیر این صورت، بازار آب نه‌تنها کارآمد نخواهد بود بلکه می‌تواند بحران‌های اجتماعی و زیست‌محیطی ایران را تشدید کند.

بازار آب در ایران می‌تواند فرصتی برای نجات منابع آبی باشد، اما تنها اگر با دقت، تدریج و نهادسازی قوی پیش برود. تجربه‌های جهانی نشان داده‌اند که بازار می‌تواند موفق باشد (استرالیا، آمریکا) یا به فاجعه بی انجامد (شیلی، اسپانیا).

بازار بدون شفافیت، سقف برداشت و نهاد ناظر مستقل، به ابزاری برای رانت و سفته‌بازی بدل خواهد شد. در شرایط کنونی ایران، بهترین رویکرد می‌تواند اجرای آزمایشی و محدود بازار آب در چند حوضه‌ی پایلوت، همزمان با اصلاحات اساسی در حکمرانی و مصرف کشاورزی باشد.

—————————–

منابع برای مطالعه بیشتر

1. Department for Environment and Wateraccc.gov.au

2. bom.gov.auDepartment for Environment and Water

3. ft.com

4. accc.gov.aubom.gov.au

5. theguardian.com

6. apo.org.auaccc.gov.aubom.gov.au

7. water.ca.govRAND Corporation

8. Water Education Colorado

9. The Nature Conservancywrp.beg.utexas.edu

10. MDPI+1

11. ResearchGate

12. alliance4water.org

13. geopard.tech

14. apo.org.aubom.gov.au

15. Water Education ColoradoThe Nature Conservancy

16. MDPI

17. geopard.tech

18. storage.googleapis.comFAOHomeFanack Water

19. NSW Government WaterScienceDirect

20. constituteproject.orgdigitallibrary.un.org

21. San Antonio Express-News

22. ResearchGateProject Drawdown®

23. nap.nationalacademies.org

24. MDPIResearchGateapo.org.au

25. townoflyons.com

26. bom.gov.au

27. water.ca.gov

28. accc.gov.au

29. storage.googleapis.comFAOHomeFanack Waterapo.org.aubom.gov.auwater.ca.govMDPIResearchGateThe Nature ConservancyWater Education Coloradotownoflyons.com

انتهای پیام/